ЗВУЦИТЕ НА ДЕВЕТОСТРУНАТА ЛИРА НА ОРФЕЈ И РАЗВОЈОТ НА ФИЛОЗОФСКАТА МИСЛА 2

мај 23, 2018 Trencho Dimitrioski

– Историската позадина на Орфеј и орфизмот –

ОРФИЗАМ – Ὀρφικά – ΟΡΦΈΑΣ – Ορφέας – ΟΡΦΈΑ – Ορφέα

Најстари податоци за смртта на Орфеј можат да се сретнат кај Есхил во трагедијата ßαρραθαι, во вториот дел на неговата незачувана тетралогија „Ликургија“. Токму во оваа трагедија стои дека Орфеј за највисок бог го почитувал Аполон, кого го нарекувал и Хелиј, бог на сонцето и заради тоа Дионис, разлутен, ги пуштил на него Басаридите за да го растргнат. Тие го раскинале на парчиња и екстремитетите од неговото тело ги расфрлале насекаде. Така расфрелено телото го собрале Музите и го погребале во градот Либетра. Во уметничката традиција смртта на Орфеј е богато опеана и накитена со различни чудни појави. Така, една од нив е преданието дека главата на Орфеј морските бранови ја двеле на островот Лезбос и неговите жители тука ја погребале, а лирата на Орфеј ја обесиле во храмот на Аполон. Поради тоа, жителите на овој остров, потоа биле дарувани со способност за поезија и музика. При убиството на Орфеј, Басаридите се обиделе да си ги измијат рацете од крвта на реката Хеликон (Бистрица), која течела тука, но речниот бог не сакајќи да учествува во убиството ја скрил својата вода и се појавил далеку оттука под името Бафир. Славеите околу гробот на Орфеј во Либетра пееле многу поубаво од било каде, дабовите стебла во местото Зона во Тракија останале во иста состојба откако Орфеј прекинал да свири и сл.

Интересно е дека некои антички писатели му припишуваат на Орфеј дека ја измислил азбуката или дека употребувал одредено старо писмо кое го користел при проповедањето на својата религија и мистериите. Диодор од Сицилија вели дека Орфеј употребувал некоја стара азбука со тринаесет самогласки. Ваквото тврдење, повторно, упатува на историчноста на Орфеј, односно, на неговото вистинско постоење во некој стар период од постоењето на човештвото. Од друга страна, тоа укажува на периодот кога на овие простори господарело племето Бриги кое подоцна под името Фриги се појавува во Мала Азија и во историско–митолошките приказни постојано се поврзува со настани и културни пројави од просторот на Македонија. Целата таа позадина од векови и илјадолетија е непојмливо долг период, кој зад себе оставил само проблесоци на нагласен културно–цивилизациски опстој. Што се однесува до јазикот на тогашните племиња на овој дел од Балканот, многумина од постарите и поновите писатели укажуваат на сличности на јазиците на Бригите, Пајонците, Тракијците, Илирите, Дарданците и Македонците.¹⁵ Ова, посебно, се однесува на јазиците на Бригите и Македонците, кои последователно населуваат ист простор во минатото.¹⁶ До крајот на доцното бронзено време, односно до околу XII век пред н. е. на овој простор живееле Бригите, а на почетокот на железното време се појавуваат Македонците, кои поголема афирмација доживеале во VII век п.н.е. Дали Орфеј е Бригиец? Во книгата „Студии за античките Македонци“ авторот Наде Проева го истакнува податокот, кој е зачуван кај Неант од Кизик, III век ст.е., кој ги споменува македонските свештеници без да истакне како се викале и кажува дека тие го повикувале божеството Bedy = воздух молејќи го за милост кон нив и нивните деца. За Bedy = животодарниот воздух, знаел и комичарот Philyllios чии стихови, во јамбски триметар, ги среќаваме кај Клемент од Александрија и, како што нагласува Проева, во нив се насетува текст на една македонска молитва:

„Го молам бога да вдише bedy–воздух, спас

што најважно е нешто за здравје човечко

не изгнасен, а чист да биде сосем тој. “¹⁷

Според Клемент од Александрија зборот „Bedy“ бил фригиски збор за вода. „Велат дека Фригите водата ја нарекувале bedy, како и на Орфеј: и на Нимфите за жртва се излевала bedy–чиста вода, <ама и жрецот Дион се чини, го пишува истото: „и откако ќе земеш bedy излеј ја на рацете и почни со жртвопринесување.“¹⁸

Во овој контекст треба да се спомене и фактот дека Орфеј многу често е прикажуван со фригиска капа. Според преданијата, пак, тој е крал на Бистонците во бистонската Пиерија, на Македонците, дури и на тракиските Одризи,¹⁹ кои биле, исто така, големо и познато племе.

Ценејќи според неговото датирање, како историска појава, како култ, мистерија, идеологија и религија, можно е тој да е токму тоа, Бригиец. Од друга страна, тој е нарекуван Македонец, Тракиец и сл. Тоа, веројатно, произлегува од мешањето на етничките елементи, односно од можноста за постоење на заеднички супстрат од кој се формирале подоцнежните племиња и народи на овој дел од Балканот меѓу кои и Македонците.

Некои писатели верувале дека Орфеј е историска личност. Еврипид, на пример, пишува дека постоеле некакви плочки со песни кои биле пишувани од самиот Орфеј.²⁰ Колку за потсетување Еврипид живеел во V век пред нашата ера и последните свои дела (трагедиите „Бакхи“,„Архелај“) ги пишувал во Македонија каде што и умрел. Од Македонија, според преданијата, била и мајката на Орфеј, Музата Калиопа која, пак, е ќерка на Пиер Македонецот кој ја формирал државата Пиерија. Токму Пиерија е земјата која, според римскиот географ Помпониј Мела, кој живеел во првиот век, била центар на музичките школи.²¹ Тука своја школа имал и Орфеј, а неговите следбеници по него го нарекле орфизмот како култ, вера и идеологија која во својата суштина содржи реинкарнација, односно селење на душата и нејзиното пречистување преку телото, кое е нејзин кафез. Овие идеолошки постулати на орфизмот имале силно влијание и на подоцнежните религии и филозофијата. Всушност, според научниците, орфизмот немал свои храмови како средишта на нејзиниот развој, туку бил доктринарна секта која се развивала во некои затворени општини во нивните т.н. „свети куќи“ во кои биле изведувани култните активности во чест на богот Дионис Загреј.²² Во овие општини на орфејската дионизиска религија биле создадени основите на подоцнежното филозофско учење, бидејќи орфичката религија се проповедала преку свети списи и имала изградена теолошка мисла.

Орфизмот, како културно, верско и идеолошко движење, би можел да биде исконска основа на уметноста, науката, па и на религијата во нејзиниот посовремен и естетски изграден облик. Ова посебно може да се однесува на уметноста, која на Орфеј му се припишува како врвна способност. Тој е врвен музичар, но и творец на поетски дела, а неговата лира е со девет струни колку што се на број и Музите кои потекнуваат од истата област од каде потекнува и Орфеј, Пиерија. Дали секоја струна претставувала по една Муза, односно, во себе содржела моќ на конкретна уметност, соодветно на нејзината покровителка, Музата?

Настанувањето на Орфичкиот култ, случајно или не, се совпаѓа со развојот на македонската држава со кралот Пердика. Имено, овој култ настанал и бил во употреба најмногу во VII и VI век п.н.е. кога, всушност, поголем развој доживува и кралството Македонија. Од друга страна, според, историчарите, моментот на растргнувањето на Орфеј се поврзува со дионизискиот култ, кој е поврзан со реинкарнацијата, плодноста, раѓањето и смртта. Токму во моментот на судир меѓу двата култа, култот на Дионис и култот на Аполон, кои се два најмногу славени богови во Македонија, настрадал и Орфеј кој, пак, е заслужен за култивирањето на дионизискиот култ, култот на оргијастичките манифестации за поттикнување на плодноста, на веселбата и воопшто човечката биолошка природа. Дали Орфеј е историска личност кој се дрзнал да ги надмине старите практикувања на овој култ и да му даде покултивиран, софистициран облик преку атрибутите на богот на светлината, на знаењето, на музиката, на пророштвото, Аполон? На овој план вреди да се размислува и истражува со оглед на фактот дека разузданите оргијастички празнувања во чест на богот на виното, на веселбата, на раѓањето и смртта и на реинкарнацијата, Дионис, биле премногу исконски, „веќе надминати“ за времето на Орфеј и неговиот интелект.

Орфеј и орфизмот имале силно влијание на подоцнежните идеолошки и уметнички движења. Школата на Питагора и неговите следбеници се смета дека е последица токму на орфизмот. Питагора формира тајно религиозно братство по примерот на орфејската организација, а носењето на долга бела и чиста облека исто така е надворешен симбол на орфизмот. Учењето на Питагора се потпира на припишувањето на самостојна егзистенција на душата како и нејзиното селење кое е карактеристично за орфичкото религиско учење поврзано со богот Дионис. Орфичките мистерии посветени на Дионис се инспирација и за Еврипид, кој го пишува своето дело “Бакхи” за време на својот престој во македонскиот кралски двор. Тука, односно во Македонија, тој директно се запознал со изворното практикување на орфичкото верување во Дионис, кое кај него предизвикало силен респект и промена на неговите идеолошки ставови и односот кон религијата. Култот кон Дионис и неговото славење во Македонија биле инспирација за погореспомнатата трагедија „Бакхи“. Знаејќи го фактот дека Еврипид во неговите претходни трагедии имал многу либерален однос кон религијата, поради што морал дури и да ја напушти Атина, почитта која ја изразува кон религијата, односно, орфејската религија, по доаѓањето на македонскиот двор, е евидентна.

Освен кај Еврипид орфизмот се среќава и во поетските творби на Пиндар, Есхил и др. Меѓутоа орфизмот имал силно влијание и врз филозофијата. Негови траги се среќаваат и во учењето на Талес, Анаксимандер, Анаксимен, Хераклит, Ксенофон, Мелис, а посебно се евидентни кај Платон, кој за своето учење се користел и со орфичките дионизиски списи кои во негово време биле многу присутни во Атина.²³ Всушност, влијанието на орфизмот е присутно кај сите овие автори, како и кај многу други, иако тие прават обиди да се ослободат од мистичното, религиозно–митолошко сфаќање на светот. Всушност, натамошниот развој на филозофијата во антиката во голема мерка претставува орфизам прочистен од митолошките основи со помош на логиката. На тој начин, звуците на лирата на Орфеј го пронижуваат со својата хармоничност севкупниот духовен развој и придонесуваат за силниот развој во антиката, кој започнува уште во архајскиот период (VI–V век п.н.е.) и кулминира во т.н. хеленистички период кој започнува со појавата на Александар III Македонски и македонската империја создадена од него. Овде треба да се нагласи дека во своите подготовки за заминување во Азија со војската Александар Македонски оддржува празници посветени на Музите, за секоја од нив по еден ден и им принесува жртви во градот Дион, македонското светилиште кое се наоѓа во Пиерија, татковината на Орфеј.

Орфизмот и орфејските мистерии во Атина, според Аристотел, ги пренесол и формирал орфејска секта во VI век п.н.е. Ономакрит, кој бил дворски теолог на дворот на Писистратидите.²⁴ Тоа укажува на прифаќањето од страна на Атињаните на верската идеологија, култовите и начинот на нивното практикување од нивниот север во кој тие се родиле и се развиле во систем на религиско учење и верска практика. Натаму, преку ширењето на македонската империја во Азија и пренесувањето на соодветната култура и учење во тогаш познатиот свет, орфизмот се провлекува и во подоцнежното учење за да стигне, преку тогаш формираниот центар на империјата ,Александрија во кој подоцна се развила најпознатата светска библиотека позната како Александриска Библиотека, до поширокиот свет. Во Александрија се слеале голем број учени луѓе, од целиот свет, посебно од Балканот, односно Македонија и Грција, како и од Мала Азија. Преку нив орфизмот минува низ разни трансформации и врши силно влијание, дури и на подоцнежните религии, посебно на христијанската. Во тој контекст интересна е една забелешха позајмена од книгата „Александар Македонски“ на Улрих Вилкен: „Овде може да се покаже кон големите татковци на црквата, Климент и Ориген од Алексамдрија (II и III век н.е.), кои во конфликт со непријателите го позајмија интелектуалното оружје на грчката наука и ја поставија основата на сродството со грчката филозофија. Значи во историјата на христијанството стариот град на Александар повторно играше водечка улога“.²⁵

Дека христијанството прифатило многу елементи од орфејската дионизиска религија облагородена со аполониската светлина е непобитен факт. Овде посебно се мисли на верувањето во задгробниот живот и самостојната егзистенција на душата. Исто така, сличноста на двете религии се наоѓа и во проповедањето преку свети списи и молитви, како и во прочистувањето на гревовите од што зависи судбината на душата по смртга. Понатаму, интересно е и учењето за постанокот на светот, кое има сличности во двете религии. Меѓу другото тука е верувањето за космичкото јајце од кое настанува светот, кое се среќава во орфејската религија, но и во христијанската, во Сибилските пророштва во кои се среќава верувањето за раѓањето на Марија од гускино јајце.²⁶ На крајот неминовно е да се истакне фактот на доаѓањето на Апостол Павле директно во Македонија каде настанал орфизмот, а кој извршил силно влијание на христијанската идеологија и верување. Дали овој историски факт не е директно поврзан, тркму, со влијанието, кое орфизмот го извршил врз подоцна појавената христијанска религија, која е преполна со учење за покајувањето, за прочистувањето на душата со молитва, пост и сл. што, всушност, е основа и на орфејското верување и орфејското учење и идеологија? Тоа го оставаме за посериозна научна анализа и истражување. Овде само ќе упатиме на фактот дека Орфеј, со својата мистична, митолошка а, според многумина, и историска појава се провлекува низ научната мисла, идеологијата, а посебно уметноста се до денес. Тој факт, самиот по себе, укажува на моќта на деветоструната лира на Орфеј која, постигнувајќи хармонија меѓу деветте нијанси на звук, претставува надеж за постигнување на потребната хармонија и за идното постоење на овој свет на „исконското космичко јајце“. Човештвото, пак, движејќи се по својот цивилизациски пат низ времето, само ги пресејува бисерите создадени низ различните периоди на цивилизацијата и повторно ги пресоздава, следејќи го внатрешниот инстинкт за хармонија. Орфизмот на Орфеј, како религија, како идеологија или учење, е само еден од таквите бисери, кои никогаш не го губи својот сјај бидејќи дофатил универзални значења на постоењето, на материјата и духот. Се разбира, овде до израз доаѓа дуализмот, кој се наметнува со самото признавање на постоење на материја и дух, а кое било преокупација на разврска и во самиот орфизам. За историчноста на Орфеј, како лик од нашиот иростор, може уште многу да се каже. Историчноста на орфизмот, пак, е непобитен факт. На крајот, повторно ќе се повикаме на Сократ, преку Платон, за поетите во дијалогот Ион, каде непрекинливоста на човечкиот дух е претставена како низа од прстени. Во тој дел меѓу другото стои: „Еден од поетите се врзува со една Муза, друг со друга; за оваа состојба се вели: вознесен е! Ова навистина одговара на таа состојба. На првите прстени, на поетите, се врзуваат други, и тоа – секој на различен поет, еден на Орфеј, друг на Мусај, а многумина зависат од Хомера”.²⁷ И во овој цитат Платон повторно го набројува Орфеј, заедно со Мусај, кој се смета и за негов син и со Хомер како поет, кој зад себе оставил поетски дела и има свои следбеници. Длабочината на времето и недостатокот на пишани и материјални документи се причина поради која не можеме докрај јасно да го согледаме овој силен лик од почетоците на нашето цивилизациско постоење.