– Просторот на селото Зрзе бил постојано жариште на цивили­за­цијата и културата низ вековите. Од овој простор потекнуваат голем број наоди од различни историски периоди. Оттаму потекнува една монета на македонскиот крал Филип V, една бронзена фигура на т.н. „летач – глумец“ кој се поврзува со античкиот театар, а во Зрзе се пронајдени голем број мермерни споменици украсени со релјеф и со натписи. Денес, како остаток и континуитет на циви­лизацискиот развој на овој простор може да се види манастиорот со црквата „Св. Преображение“ кој опстојува повеќе векови и црквата „Св. Никола“ во се­лото, кои се зачувани, а има траги и од други цркви, како што се: „Св. Фи­лип“, „Св. Атанас“, „Св. Архангел“ и др.

Според старо предание, на просторот под селото Зрзе, Прилеп­ско, на местото кое денес е познато како „Трговиште“, некогаш се наоѓал голем град кој бил центар за повеќе населени места од околината. Во овој град се произведувало растението брош, кое служело за производство на боја, поради што овде доаѓале голем број трговци и од најоддалечените места.1 На просторот на овој локалитет и денес се среќаваат траги од стари градби, а тука се пронајдени и мермерни столбови, статуи и сл. Според Георги Трајчев, меѓу селата Зрзе и Крапа се наоѓаат повеќе места со урнатини од стари градби, меѓу народот познати како „конаци на кралот Волкашин“, но според наодите на овие локалитети, урнатините потекнуваат од времињата пред кралот Волкашин.2

Според археолозите, во атарот на селото Зрзе се регистрирани 4 локалитети со нао­ди од римското време и ранохристијанскиот период. На локалитетот „Долна Црква“ е про­нај­дена една мермерна ара (жртве­ник) и фрагменти од други мермерни споменици, кои се датираат од римското време, а во истиот период се датирани и наоди од лока­ли­те­тите „Св. Никола“ и „Стари Гробишта“.3 Црквата „Св. Никола” и денес ја краси една мер­мер­на плоча со човечки фигури изра­ботени во релјеф, а на локалитетот „Стари Гро­биш­та“ во селото Зрзе се наоѓа еден впечат­лив постамент од мермер и остаток од стара градба.

Од раното христијанство се констатирани наоди на една рано­христијанска бази­лика кај манастирот над селото Зрзе,4 кој и денес претставува христијанско свети­лиште од непроценливо верско, кул­тур­но и историско значење за Македонија и маке­донскиот народ, за христијанството, но и за општоцивилизацискиот развој.

СТАРА КРЕПОСТ И СВЕТИЛИШТЕ НА ЛОКАЛИТЕТОТ „КРАСТА“ НАД СЕЛОТО ЗРЗЕ

Како локалитет кој со своите верски и културни содржини и денес го привлекува вниманието на истражувачите и посетителите на Зрзе, посебно се истакнува манастирот со црквата Св. Преображение, расположен на локалитетот „Краста“ над селото, познат и како „Кале Св. Спас“. Овој локалитет претставува мала тераса располо­жена во пла­ни­ната на 1,2 km северозападно од селото Зрзе. На неа извира голем извор вода кој, ве­ро­јатно, е една од најголемите причини за населување на овој простор. Од овој локалитет потекнува една мо­не­та на кралот Филип V (221–179 г. п.н.е.) со претстава на митолош­киот јунак Персеј и орел со рало.5 Во доцноантичкиот период на терасата била изградена мала тврдина од камен и малтер. Нејзини остатоци можат да се видат и денес, посебно на се­вер­ниот дел од локалитетот, каде има остаток од ѕидот висок и до 3 m, а сочувана е и една четвр­таста кула.

Според археолозите, ова утврдување со димензии 150 х 120 m им служело како збег на сточарите од околните места, а подоцна прераснало во укрепена населба.6 На источниот дел се пронајдени остатоци од ранохристијанска црква, чии мер­мер­ни украси биле рас­фрлани на просторот на кој се наоѓала градбата. На истиот прос­тор се про­најдени и повеќе монети кои потекнуваат од доцноантичкиот пери­од (IV, V и VI век).7 Освен црквата „Св. Прео­бражение” или „Св. Спас”, која се наоѓа во манастирот, како и споменатите траги од ранохрис­ти­јанска базилика, во околината на манастирот се кон­ста­тирани траги и од други цркви: „Св. Константин и Елена”, „Св. Архангели”, „Св. Ата­насиј” и други, за кои се претпоставува дека биле манастирски скитови.8

Крепоста во која се наоѓал манас­ти­рот со црквата „Св. Прео­бражение” или „Св. Спас”, во средновековието, во XIV век, би­ла обно­вена, и на местото на ранохристи­јан­ската базилика била изградена нова христи­јанска црква, а биле изградени и манас­тир­ски конаци и други придружни згради.9

ПРИСУСТВО НА КРАЛЕВИ И ГОЛЕМИ ЦРКОВНИ УМЕТНИЦИ ВО МАНАСТИРОТ ЗРЗЕ

Според еден натпис кој се наоѓа над јужната врата на црквата однадвор и потекнува од 1395 година, што се поклопува со смртта на Кралот Марко, црквата во средниот век ја подигнал извесен монах Герман, во времето на владеењето на срп­ски­от цар Стефан Душан (1346–1355).10 Во времето на владеењето на кралот Волка­шин и негови­от син Марко со манастирот владееле „светопочинатиот преосве­ш­­тен митрополит кир Јован Зограф и неговиот брат јеро­мо­на­хот Макариј, внуци на светиот ктитор, монахот Герман.“11

 1 Георги Трајчев, Град Прилеп, Македонска библиотека, Софија 1925, 47.

2 Исто.

3 Археолошка карта на Република Македонија, МАНУ – Музеј на Македонија – археолошки оддел, том 1, Скопје 1994

4 Исто.

5 Н. Шелдаров, В. Лилчиќ, Кралевите на Античка Македонија и нивните монети во Република Маке­донија, 175.

6 И. Микулчиќ, Средновековни градови и тврдини во Република Македонија, 260.

7 Исто.

8 Георги Трајчев, Град Прилеп, 47. Загорка Расолкоска – Николовска, Манастирот Зрзе со црквите Преображение и Свети Никола, Споменици за средновековната и поновата историја на Македонија, том IV, Институт за истражување на старосло­венската култура – Прилеп, Скопје 1981, 407.

9 И. Микулчиќ, Средновековни градови…, 260, 261.

10 Загорка Расолкоска – Николовска, Манастирот Зрзе…, 408.

11 Документи за историјата на македонскиот народ, Од написот на манастирот Прео­бражение во с. Зрзе, 132.