ЕДЕН ИСЧЕЗНАТ СПОМЕНИК ОД АНТИЧКИОТ ПЕРИОД ОД СЕЛОТО ОРЕОВЕЦ, ПРИЛЕПСКО, ПОВРЗАН СО ПРЕДАНИЕ

Oколината на селото Ореовец, Прилепско располага со бројни споменици од античкиот период. На овој простор е нагласено присуството на епиграфски споменици (споменици со натпис). Така, во книгата на Маријана Рицл се наведени дури 6 епиграфски споменици од антиката со натпис по потекло од Ореовец.¹ Повеќето од нив се изработени од мермер и се наоѓаат по музеите во Скопје освен една мермерна стела со натпис, која до пред дваесетина години се наоѓаше непосредно над селото поставена во хоризонтална положба на неколку помали камени блокови.² Меѓу спомениците, неколку се надгробни обележја, а другите се мермерни ари (жртвеници) или блокови на кои се среќаваат натписи. На натписите се споменуваат повеќе имиња поврзани со донаторите на спомениците и лицата на кои тие им се посветени, главно, починати во некое време во антиката, односно II или III век на н.е.³

            Единствениот споменик со натпис, кој се наоѓаше во селото, односно на неговата источна периферија, пред повеќе од дваесет години, односно, во деведесетите години на минатиот век, исчезна од местото на кое се наоѓаше.⁴ Според кажувањето на жители од селото, непознати лица го товариле споменикот во автомобил со приколка и го однесле во непознат правец. Местото на кое стоеше беше познато какао Далов Гроб и со него е поврзана долга традиција на жителите на селото, односно, им служел како одморалиште за мртовците на патот кон црквата и гробиштата.⁵ Споменикот, кој претставува надгробна плоча долга 1,45 m, беше поставен на ниска основа од неколку камени блокови од кои едниот, исто така, од мермер и добро обработен блок, веднаш крај самиот пат кој води кон црквата и гробиштата. Освен натписот во долниот дел, на мермерната стела има и пет ликови изработени во релјеф во две посебно подготвени површини на плочата. Две човечки фигури се изработени во горната рамка на плочата, а три во долната рамка. Највисокиот дел на стелата завршува со триаголна форма на чија површина се наоѓа изработен во релјеф небесен, односно, соларен симбол. Натписот во голема мерка е уништен, но сепак, познат за археолозите. На него се споменуваат неколку имиња на жители на населба од овој простор со потекло од првите векови на новиот милениум. Меѓу имињата се Еуфросина, Нике и Лисимах,⁶ кои како имиња на лица од овој дел на Балканот се среќаваат уште во времето пред нашата ера. Уште повеќе Еуфросина и Нике се имиња кои се среќаваат и во самата античка митологија.⁷ Еуфросина или Еуфрозина е наречена една од тн. Харити, ќерки на Ѕевс и Евринома,⁸ а Нике е позната како божица на победата. Лисимах е познато име и од македонската кралска лоза во антиката, односно, такво име носел и еден од македонскте кралеви, кои ја наследиле империјата по смртта на Александар Македонски. Тој владеел со дел од империјата од 287 до 281 година пред нашата ера.⁹ Во натписот на стелата вообичаено стои дека таа е направена во спомен и со љубов кон починатиот.

            Дека во атарот на Ореовец постоеле населби во древните времиња траги се забележуваат и во неговата непосредна близина, речиси во самото село. Ова посебно важи за просторот на селото од неговата североисточна страна каде што над селото, околу патот кој води за селото Крстец, се среќаваат голем број фрагменти од античка керамика, односно од римскиот период. Тоа, всушност, е во близина на украдената мермерна стела од местото Далов Гроб, која потекнува од првите векови на новата ера. Дали токму во тој дел постоеле градби од античко време тешко е да се каже без соодветни археолошки истражувања. Засега факт се само керамичките остатоци од тоа време како и наодите на голем број монети за кои раскажуваат некои од жителите. Според нив, монетите потекнувале од римско време. Несоодветниот однос на заштита и истражување кој, сè уште, не го постигнале професионалните институции доведува до многу несредена ситуација во врска со археолошките остатоци и спомениците на древните времиња. Тоа на свој начин се покажа и со големата слобода на крадците кои ја однесле мермерната стела од местото Далов Гроб. Ваквата постапка силно ги погоди некои од жителите на ова село кои целиот свој живот го минувале во нејзино присуство на споменатото место и имаат голем пиетет кон овој споменик. Коста Миоски, жител на Ореовец кој веќе се доближува кон седумдесетата година од животот (денес одамна покоен), а чија куќа се наоѓа во горниот дел на селото во близина на самиот Далов Гроб, разочарано раскажува дека секогаш кога ќе помине крај ова место и ќе го забележи празното место на мермерната плоча му доаѓаат солзи на очите. Тој постојано се прашува кому му била таа потребна и како е можно никој да не влезе во трагата на натрапниците. Во врска со неа тој укажува дека постои предание според кое во некое минато време на тоа место се случила вистинска трагедија при која, во извесна расправија, во непознато време, е убиено цело семејство од селото и тоа маж, жена и дете и, според него, веројатно, поради нив е направен и овој споменик со древната надгробна плоча¹⁰ која, исто така, во некое древно време стоела на некој гроб на лице со едно од имињата испишани на неа. Крадејќи го овој вреден споменик од местото на кое тој стоел со векови, крадците го „избришале“ не само материјалното културно богатство, туку и духовното, кое на еден или на друг начин се врзува за сосема материјални творби на минатото време. Се чини дека, во овој случај, со преместувањето на мермерната стела од античкиот гроб, можеби со неговото ограбување, споменикот предизвикал сосема друга приказна, која се поврзува со некој подоцнежен настан (можеби од турско време), кога се случила и споменатата трагедија од преданието. He e исклучено таквата трагедија да има основа во некој вистински настан од минатото.

 ¹ INSKRIPTIONES GRAEKAE, Epiri, Macedoniae, Thraciae, Skithiac, Pars II, INS­KRIP­TIONES MACEDONIAE, Ediderunt Fanula Papazoglu, Milena Milin, Marijana Ricl, Sualterus de gryuter, Berolini.Novi Eboraci MIM, 119 – 122.

² Тренчо Димитриоски, Древна цивилизација I – археологија, митологија, преданија, Прилепско, ЦПРТВ – Прилеп, Прилеп 2000, 167 – 170.

³ INSKRIPTIONES GRAEKAE, Epiri, Macedoniae,…, 119 – 122.

⁴ Тренчо Димитриоски, Древна цивилизација I – …, 167 – 170.

⁵ Исто, 167.

⁶ INSKRIPTIONES GRAEKAE, Epiri, Macedoniae,…, 120, 121.

⁷ Роберт Гревс, Грчки митови, Фамилет, Београд 1999, 292 – 297. Paizanija, Vodič o Heladi, Logos, Split 1989, 478.

⁸  Paizanija, Vodič o Heladi, Logos, Split 1989, 478.

⁹ Никола Шелдаров, Виктор Лилчиќ, Кралевите на античка Македонија и нивните монети во Република Македонија, македонска цивилизација, Скопје 1994, 89, 90.

¹⁰ Тренчо Димитриоски, Древна цивилизација I – …, 169, 170.